Όταν ακούτε για “άτομα με ειδικές ανάγκες” ή για “ειδική αγωγή”, ποιες περιπτώσεις σας έρχονται στο μυαλό; Σίγουρα οι μαθησιακές δυσκολίες, οι αναπτυξιακές διαταραχές, οι κινητικές δυσκολίες κ.τ.λ. Θα σκεφτόσασταν ποτέ ότι ένα παιδί με υψηλό δείκτη νοημοσύνης, με άλλα λόγια, εξαιρετικά ευφυές θα μπορούσε ποτέ να ανήκει σε αυτήν την ομάδα; Και, όμως, ναι! Σύμφωνα με το νόμο 3699/2008 (Κεφάλαιο Α: Γενικές διατάξεις, Άρθρο 3: Μαθητές με αναπηρία και με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες), “μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες είναι και οι μαθητές που έχουν μία ή περισσότερες νοητικές ικανότητες ή ταλέντα ανεπτυγμένα σε βαθμό που υπερβαίνει κατά πολύ τα προσδοκώμενα για την ηλικιακή τους ομάδα“!
Τι είναι, λοιπόν, η χαρισματικότητα;
Σίγουρα στον καθημερινό λόγο, όλοι θα μπορούσαμε να δώσουμε έναν ορισμό. Παρόλα αυτά, ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα, που ξεχωρίζουν ένα χαρισματικό παιδί από τον μέσο όρο και για αυτό χρειάζεται ειδική εκπαίδευση; Μέχρι και σήμερα, η έννοια της χαρισματικότητας είναι μια έννοια ασαφής για τους ειδικούς. Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί, και συνεχίζουν να διατυπώνονται, είναι πάρα πολλές και εξαρτώνται από την αντίληψη που έχει ο καθένας για το τι είναι χαρισματικότητα. Το περιεχόμενο του όρου χαρισματικός (ο αντίστοιχος όρος στα αγγλικά είναι “gifted”), έχει υποστεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες αλλαγές, αλλά μέχρι και σήμερα κανένας ορισμός δεν έχει γίνει απ’όλους τους ειδικούς αποδεκτός. Η πλειοψηφία των ορισμών, πάντως, δεν συνδέει άμεσα την χαρισματικότητα με τη νοημοσύνη, όπως αυτή μετράται από τα διάφορα τεστ νοημοσύνης. Με άλλα λόγια, έξυπνα παιδιά δεν είναι μόνο αυτά που έχουν υψηλό δείκτη νοημοσύνης, αλλά και αυτά που μπορεί να έχουν υψηλή διαπροσωπική, μουσική, κιναισθητική κ.τ.λ. νοημοσύνη (Αξίζει να σημειώσουμε πως υπάρχουν πολλών ειδών νοημοσύνες, ασχέτως αν στα ελληνικά σχολεία (και όχι μόνο), μόνο η αναλυτική, λεκτική και μαθηματική νοημοσύνη συνήθως καλλιεργείται και επιβραβεύεται).
Κάθε προσπάθεια καταγραφής των βασικών χαρακτηριστικών των χαρισματικών παιδιών προϋποθέτει, πρώτα από όλα, την αξιολόγηση μέσω της σύγκρισης και της απόκλισης από τα βασικά χαρακτηριστικά των μέσων παιδιών. Μια διαδικασία που σίγουρα δεν είναι καθόλου απλή γιατί, σε συνδυασμό πάντα με την χρονολογική ηλικία του παιδιού, απαιτεί συνεχείς ελέγχους και διασταυρώσεις παραμέτρων για την τελική κατάταξη ενός παιδιού στα ανώτερα επίπεδα. Κατά καιρούς, διάφοροι ερευνητές έχουν ομαδοποιήσει τα χαρακτηριστικά των χαρισματικών παιδιών, παρουσιάζοντας διάφορες λίστες των χαρακτηριστικών αυτών. Σε γενικές γραμμές κάποια χαρακτηριστικά είναι κοινά στις λίστες και αποδίδονται με την ίδια, σχεδόν, ορολογία.
Τα περισσότερα, πάντως, δεδομένα για τα γνωρίσματα των χαρισματικών παιδιών προέκυψαν από μελέτες σε δείγματα παιδιών με υψηλή διανοητική ικανότητα, ενώ η δημιουργικότητα, οι ειδικές ικανότητες και επιδόσεις, τα κίνητρα, οι στάσεις και τα ενδιαφέροντα, έχουν μελετηθεί σε μικρότερο βαθμό. Να τονίσουμε, ακόμη, ότι σε ένα συγκεκριμένο χαρισματικό παιδί το πιο πιθανό είναι να αναγνωρίσουμε μερικά και όχι όλα τα χαρακτηριστικά μιας λίστας. Εξάλλου, η χαρισματική συμπεριφορά εκδηλώνεται σε κάποια παιδιά (όχι σε όλα), σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές (όχι όλη την ώρα) και υπό ορισμένες συνθήκες (όχι σε κάθε περίπτωση). Η Linda Silverman, λοιπόν, και οι συνεργάτες της (Silverman, 2002) παρουσίασαν μια λίστα χαρακτηριστικών για τα χαρισματικά παιδιά (την λεγόμενη Giftedness scale), που δημιουργήθηκε μετά από πολλές έρευνες στο πανεπιστήμιο του Ντένβερ. Σύμφωνα με αυτήν την λίστα, τα κύρια χαρακτηριστικά ενός χαρισματικού παιδιού είναι:
- Μεγάλη ικανότητα συλλογιστικής σκέψης και επίλυσης προβλημάτων
- Δυνατότητα γρήγορης μάθησης
- Ευρύ λεξιλόγιο
- Εξαιρετική μνήμη
- Μεγάλη διάρκεια εστίασης προσοχής
- Προσωπική ευαισθησία
- Οίκτος για τους άλλους
- Τελειομανία
- Επιμονή και εντατικότητα
- Ηθική ευαισθησία
- Ασυνήθιστη περιέργεια
- Εμμονή στo υπό εξέταση θέμα
- Υψηλός βαθμός ενεργητικότητας
- Προτίμηση προς μεγαλύτερης ηλικίας φίλους
- Μεγάλο εύρος ενδιαφερόντων
- Υψηλή αίσθηση του χιούμορ
- Πρόωρη αναγνωστική ικανότητα
- Ενδιαφέρον για τη δικαιοσύνη
- Μερικές στιγμές με πολύ ώριμη κριτική ικανότητα
- Έντονη παρατηρητικότητα
- Ζωηρή φαντασία
- Υψηλή δημιουργικότητα
- Τάση κριτικής προς την εξουσία
- Ικανότητα με τους αριθμούς
- Καλές επιδόσεις στην επίλυση γρίφων και παζλ.
Από την άλλη, σύμφωνα με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, τα συνηθέστερα χρησιμοποιούμενα κριτήρια για τον προσδιορισμό της χαρισματικότητας είναι:
- Δείκτης νοημοσύνης. Σύμφωνα με το κριτήριο αυτό, οι χαρισματικοί μαθητές κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες. Η μία είναι αυτή του 10% περίπου του μαθητικού πληθυσμού, στην οποία ανήκουν μαθητές με περίπου 120 και πάνω βαθμολογία στο WISC (πρόκειται για το πιο ευρέως διαδεδομένο τεστ νοημοσύνης). Μέσα σε αυτό το ποσοστό εμπεριέχεται η δεύτερη κατηγορία, ένα 2% των παιδιών, που έχουν δείκτη νοημοσύνης υψηλότερο από το 150.
- Εφαρμογή των «ποσοστών». Σε αυτήν την περίπτωση υιοθετείται η αρχή ότι ένα συγκεκριμένο ποσοστό μαθητών θα δεχθούν υποστήριξη ως χαρισματικοί με διάφορα κριτήρια επιλογής, όπως η επίδοση σε δοκιμασίες μέτρησης νοημοσύνης, η εξαιρετική ακαδημαϊκή επίδοση σε όλα ή σε μερικά γνωστικά αντικείμενα (μαθηματικά, φυσικές επιστήμες, σχέδιο, χορός κ.λ.π.). Αυτό το ποσοστό μπορεί να εκτείνεται μέχρι και 15% ή 20% του μαθητικού πληθυσμού.
- Έμφαση σε επιμέρους εξαιρετικές επιδόσεις. Σε αυτήν την περίπτωση δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στις εξαιρετικές επιδόσεις σε επιμέρους τομείς, όπως η τέχνη, η μουσική, τα μαθηματικά, οι φυσικές επιστήμες ή άλλες περιοχές.
- Έμφαση στον παράγοντα δημιουργικότητα. Εδώ κριτήριο για την χαρισματικότητα είναι τα υψηλά επίπεδα στον παράγοντα δημιουργικότητα.
Έρευνες έχουν δείξει ότι ως και 50% των χαρισματικών παιδιών εγκαταλείπουν τις σπουδές τους μέχρι την εφηβεία. Γιατί; Όλα ξεκινούν από την οικογένεια, η οποία πρέπει να είναι σε επαγρύπνηση, ώστε να εντοπίσει εγκαίρως την ιδιαιτερότητα του παιδιού της και να ζητήσει τη βοήθεια των ειδικών. Ακόμη, όμως, και στην περίπτωση που οι γονείς έχουν τις καλύτερες προθέσεις, είναι το ίδιο το σύστημα που μπορεί να αφήσει στην αφάνεια τα χαρισματικά παιδιά. Ενδεικτικό είναι πως μόλις πριν από λίγα χρόνια ψηφίστηκε από το υπουργείο Παιδείας νόμος που εντάσσει τα χαρισματικά παιδιά στα άτομα με ειδικές ανάγκες. Παρόλα αυτά, ο νόμος δεν ορίζει ποια είναι η ειδική εκπαίδευση που πρέπει να λάβουν τα παιδιά αυτά!
Να αναφέρω, επίσης, ότι οι μαθητές, με υψηλές ικανότητες ίσως να μην ταιριάζουν απόλυτα με το προφίλ του «καλού μαθητή» και συχνά να προβάλλουν αρνητικές συμπεριφορές. Τα χαρισματικά παιδιά στο σχολείο, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, σε πολλές περιπτώσεις, κάνουν ενοχλητικές ερωτήσεις ή ξεκινούν εκτός θέματος συζητήσεις, δεν κάνουν τα μαθήματά τους, βαριούνται, δεν συμμετέχουν στις σχολικές δραστηριότητες, γίνονται ο περίγελος της τάξης για να τραβήξουν την προσοχή ή κλείνονται τελείως στον εαυτό τους, απογοητεύονται από την ρουτίνα του σχολείου, κριτικάρουν σκληρά και πολλές φορές απορρίπτουν τους άλλους, έχουν τάσεις υπερβολής σε θέματα του άμεσου ενδιαφέροντός τους, είναι ανυπόμονα, ισχυρογνώμονες, αυθάδεις, αυταρχικοί, αφηρημένοι, μη συνεργατικοί και συχνά με καταθλιπτικές τάσεις.
Τελειώνοντας θα αναφερθώ σε ένα τυχαίο παράδειγμα ενός χαρισματικού παιδιού μέσα στην τάξη για να γίνουν πιο κατανοητές οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν καθημερινά αυτά τα παιδιά:
Σε μια σχολική αίθουσα της B’ δημοτικού, η δασκάλα μαθαίνει στα παιδιά τον πολλαπλασιασμό. Προσπαθεί να διδάξει πώς προκύπτει το γινόμενο 7X12 με βάση τον παραδοσιακό τρόπο. Μια μαθήτρια σηκώνει το χέρι προτείνοντας ως σωστή λύση το 10X12 – 3X12. Η δασκάλα λέει στην μαθήτρια ότι δεν σκέπτεται σωστά, ενώ οι υπόλοιποι συμμαθητές της αντιδρούν, μη μπορώντας να ακολουθήσουν τον τρόπο σκέψης της. Η μαθήτρια σταματάει να παρακολουθεί για το υπόλοιπο της σχολικής ώρας, ενώ την επόμενη ημέρα δεν θέλει καν να πάει στο σχολείο.
Μαριάνθη Σπουργίτη