Ο ύπνος των παιδιών, αποτελεί πολύ συχνά ένα πρόβλημα που διαταράσσει την οικογενειακή γαλήνη. Έρευνες αναφέρουν πως η διαταραχή ύπνου επηρεάζει το 25% έως 50% των παιδιών μεταξύ 6 μηνών και 3 ετών.
Ο ύπνος, τότε, από μια φυσιολογική διαδικασία και κομμάτι της καθημερινής ζωής γίνεται πρόβλημα που αγχώνει τους γονείς, διαταράσσει την οικογενειακή ζωή, και επηρεάζει τη λειτουργικότητα του παιδιού στο νηπιαγωγείο ή το σχολείο. Η δημοφιλής φράση “κοιμάται σαν μωρό” χάνει τότε το νόημά της. Ο ύπνος είναι απαραίτητος για να ξεκουραστεί ένα παιδί, αποτελεί την έκφραση της ικανότητάς του να μπορεί να βιώσει και να αντέξει τους αποχωρισμούς από τους «σημαντικούς του άλλους», να αντιμετωπίσει την αγωνία και το φόβο για το σκοτάδι, και να βιώσει τη μοναξιά. Για να αφεθεί ένα παιδί στην αγκαλιά του ύπνου πρέπει να έχει κατακτήσει ένα βαθμό ψυχικής αυτονομίας. Η αυτονομία ενός παιδιού αποτελεί το κλειδί για την κατάκτηση του ύπνου.
Πολύ συχνά τα προβλήματα ύπνου στα παιδιά αποτελούν μέρος της ανάπτυξής τους. Οι παιδικές ασθένειες, οι οδοντικές εξάρσεις, η απόκτηση του περπατήματος, ο λόγος, η καθαριότητα αλλά και η είσοδος στο νηπιαγωγείο ή στο σχολείο είναι εξελικτικά στάδια που επηρεάζουν τον ύπνο του παιδιού. Αυτές είναι βασικές περιόδους εξελικτικής και ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης κατά τη διάρκεια των οποίων μπορεί να αναφερθούν δυσκολίες στον ύπνο. Η πρόγνωση σε αυτές τις περιπτώσεις είναι καλή. Όταν οι δυσκολίες εμμένουν όμως μειώνουν σημαντικά τη λειτουργικότητα του παιδιού και τείνουν να εγκατασταθούν και να το συνοδεύουν μέχρι την ενήλικη ζωή. Η έγκαιρη παρέμβαση βοηθάει στο να κατανοηθούν οι αιτίες που δημιουργούν τις δυσκολίες και να αντιμετωπιστούν άμεσα. Οι διαταραχές ύπνου στην παιδική και την εφηβική ηλικία έχουν μελετηθεί λιγότερο από εκείνες των ενηλίκων, αλλά τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια καταγραφής και ταξινόμησης.
Βρεφική ηλικία
Το νεογέννητο κοιμάται 16-17 ώρες την ημέρα σε τρίωρους κύκλους κατανεμημένους όλο το 24ωρο. Στους 2-3 μήνες η διάρκεια ύπνου είναι 15 ώρες και οι περίοδοι ύπνου αρχίζουν να έχουν μεγαλύτερη διάρκεια τη νύχτα. Ο αριθμός των νυχτερινών ξυπνημάτων δεν έχει σχέση με τη διάρκεια του ημερήσιου ύπνου, παρότι η διάρκεια του νυχτερινού ύπνου μπορεί να είναι πράγματι μειωμένη αν το βρέφος κοιμάται πολύ την ημέρα. Ανάμεσα στον 4ο και 6ο μήνα της ζωής, ο ύπνος ομαλοποιείται.
Η διάρκεια του ύπνου καθορίζεται από τη νευρολογική ωρίμαση και από ιδιοσυγκρασιακούς παράγοντες του παιδιού και τη συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Μεγάλη σημασία έχει ο ρυθμός επικοινωνίας μητέρας – παιδιού, το βρέφος αποσύρεται από τη σχέση αλληλεπίδρασης με τη μητέρα, και μπορεί τότε να κοιμηθεί. Φαίνεται ότι ο ύπνος είναι κατ’ αρχάς φυσικό φαινόμενο, επερχόμενο απότομα όταν το παιδί είναι σε κατάσταση ηρεμίας. Μια πλούσια αλληλεπιδραστική σχέση με τη μητέρα επιτρέπει στο βρέφος να περνά από μια κατάσταση φυσιολογικής ηρεμίας σε εκείνη της συναισθηματικής ικανοποίησης και χαλάρωσης. Οι διαταραχές ύπνου αποτελούν τις συχνότερες ψυχοσωματικές διαταραχές της πρώιμης παιδικής ηλικίας. Τα βρέφη ξυπνούν κατά τη διάρκεια της νύχτας, τα περισσότερα όμως ξανακοιμούνται χωρίς να ενοχλήσουν τους γονείς τους.
Ορισμένα αδυνατούν να αποκαταστήσουν τον ρυθμό εγρήγορσης – ύπνου. Είναι βρέφη ανήσυχα, κοιμούνται ακατάστατα, σε χρονικές περιόδους μη προβλέψιμες σε διάρκεια και στιγμή επέλευσης. Κλαίνε συνεχώς και οι μητέρες παραπονιούνται ότι δεν βρίσκουν τρόπο να τα ανακουφίσουν. Οι γονείς περνούν νύχτες άυπνοι. Η συχνότερη αιτιολογία των διαταραχών ύπνου κατά τη βρεφική ηλικία είναι η δυσλειτουργία της αλληλεπιδραστικής σχέσης με τη μητέρα. Ατύχημα ή αρρώστια στην οικογένεια, η μητρική κατάθλιψη και ο αποχωρισμός λόγω επιστροφής της μητέρας στην εργασία συνδέονται με την αϋπνία της βρεφικής ηλικίας. Πολύ συχνά μητέρες που βιώνουν έντονο άγχος μπορεί να εμποδίζουν το βρέφος να χαλαρώσει και να κοιμηθεί. (π.χ. του μιλάνε συνέχεια, το ξυπνάνε για να δουν αν αναπνέει καλά κ.λπ).
Προσχολική ηλικία
Η σημασία της αϋπνίας αλλάζει από τον δεύτερο χρόνο της ζωής, καθώς παρεμβαίνει το άγχος του αποχωρισμού. Το «να πάει να κοιμηθεί» σημαίνει για το παιδί να μείνει μόνο του, να αποχωριστεί τη μητέρα του και να βρεθεί στο σκοτάδι με μόνη συντροφιά τις φαντασιώσεις του. Το παιδί έχει ανάγκη να περιτριγυρίζεται από αγαπημένα αντικείμενα, να βυζαίνει το δάκτυλό του ή να επαναλαμβάνει κατά τον ίδιο τρόπο ορισμένες χειρονομίες και πράξεις κάθε βράδυ πριν από τον ύπνο. Κινήσεις που πρέπει να είναι σεβαστές και αποδεκτές από τους γονείς γιατί επιτυγχάνουν τη μείωση του άγχους αποχωρισμού.
Πολλές φορές, οι δυσκολίες ύπνου κατά την προσχολική ηλικία παρουσιάζονται ως συνέχεια των διαταραχών ύπνου κατά τη βρεφική ζωή. Τότε το νήπιο ξυπνά στη μέση της νύχτας, δυσκολεύεται να ξανακοιμηθεί και συνήθως καταφεύγει στο κρεβάτι των γονιών του. Εκτός από το άγχος αποχωρισμού και την ιδιοσυγκρασία του νηπίου, παίζουν ρόλο η μη άνεση των συνθηκών ύπνου, οικογενειακές συγκρούσεις και άσχημο οικογενειακό περιβάλλον. Κατά την προσχολική ηλικία μπορεί επίσης να παρατηρηθούν νυχτερινοί τρόμοι, εφιάλτες και υπνοβασία.
Στους νυκτερινούς τρόμους το παιδί, χωρίς να ξυπνήσει, ανασηκώνεται στο κάθισμά του και κοιτάζει έντρομο χωρίς πραγματικά να βλέπει. Παρουσιάζει ταχύπνοια, ταχυκαρδία, ιδρώτα και φωνές πανικού. Έχει δυσκολία να ξυπνήσει και αν καταφέρουμε να το ξυπνήσουμε κλαίει απαρηγόρητα, είναι σε σύγχυση και έχει δυσκολίες προσανατολισμού. Το επόμενο πρωί δεν θυμάται τι έχει συμβεί. Οι νυκτερινοί τρόμοι στα παιδιά συνήθως βελτιώνονται και εξαφανίζονται με την ηλικία. Οι εφιάλτες παρουσιάζονται αρκετά συχνά σε παιδιά ηλικίας 3-6 ετών. Το παιδί ξυπνά φοβισμένο και διηγείται ένα άσχημο όνειρο. Όταν διηγείται τον εφιάλτη είναι τελείως ξύπνιο και καλά προσανατολισμένο. Το επόμενο πρωί επίσης μπορεί να διηγηθεί το άσχημο όνειρο που είδε.
Οι εφιάλτες συνδυάζονται με άγχος και στρες, ενώ οι τραυματικές εμπειρίες αυξάνουν τη συχνότητα και την έντασή τους. Στην υπνοβασία, το παιδί κάθεται ή περπατάει από 5 δευτερόλεπτα έως 30 λεπτά. Όταν περπατάει το κάνει χωρίς σκοπό, έχει κακό συντονισμό των κινήσεων και δεν έχει προσανατολισμό. Κινδυνεύει να χτυπήσει, αν συναντήσει εμπόδια και είναι δύσκολο να ξυπνήσει. Το επόμενο πρωί δεν θυμάται το συμβάν. Συνήθως σχετίζονται με υπερβολική κούραση και στρες.
Σχολική ηλικία
Οι αϋπνίες, η άπνοια του ύπνου, η νυχτερινή ενούρηση και ο τριγμός των οδόντων είναι προβλήματα που εκδηλώνονται στην σχολική ηλικία. Οι εφιάλτες και οι νυχτερινοί τρόμοι μπορεί να συνεχίζονται από τη νηπιακή ηλικία. Η δυσκολία να πάνε για ύπνο αποτελεί το συχνότερο πρόβλημα που συναντάμε στα παιδιά ηλικίας 5-12 ετών. Η αντίσταση να πάει το παιδί στο κρεβάτι συνδέεται συχνά με την έλλειψη ορίων και κανόνων. Τα παιδιά δυσκολεύονται να ξυπνήσουν το πρωί και συχνά παραπονιούνται ότι είναι κουρασμένα. Στη νυχτερινή ενούρηση παρατηρείται η επαναλαμβανόμενη ακούσια απώλεια ούρων τη νύχτα, χωρίς την ύπαρξη σαφούς οργανικού αιτίου.
Ως όριο θεωρείται η ηλικία των 5 ετών, γιατί τότε 85%-90% των παιδιών έχει επιτύχει φυσιολογικά τον έλεγχο της κύστης. Η νυχτερινή ενούρηση μπορεί να οφείλεται σε πολλά αίτια και συχνά συνδέεται και με την εμφάνιση δευτερογενών συναισθηματικών διαταραχών όπως άγχος, ντροπή, ενοχή στο παιδί και θυμό στους γονείς. Ο τριγμός των οδόντων οφείλεται σε στερεοτυπικές κινήσεις της γνάθου που προκαλούν σφίξιμο και τρίξιμο των δοντιών. Συμβαίνει σε 50% των φυσιολογικών βρεφών την περίοδο της οδοντοφυΐας. Θεωρείται παθολογικό όταν εμφανίζεται μετά τα δέκα έτη. Οι αιτιολογικοί παράγοντες περιλαμβάνουν τη μη σωστή εμφύτευση των οδόντων, ψυχολογικό στρες και συναισθηματική ένταση.
Εφηβεία
Κατά την εφηβεία η οργάνωση του ύπνου ολοκληρώνεται. Στην ηλικία των 16 ετών η συνολική διάρκεια του ύπνου φτάνει το 8ωρο. Ενώ οι διαταραχές ύπνου, όπως προκύπτει από επιδημιολογικές μελέτες, είναι συχνές στην εφηβεία, σπάνια οι έφηβοι ζητούν βοήθεια γι’ αυτές. Οι διαταραχές ύπνου στην εφηβεία συνδέονται με ψυχολογικούς παράγοντες όπως ένταση, ανησυχία, οικογενειακά προβλήματα, μαθησιακές δυσκολίες, κοινωνικά και επαγγελματικά προβλήματα. Οι εκπαιδευτικές απαιτήσεις και οι δραστηριότητες των εφήβων οδηγεί συχνά σε ελάττωση του ύπνου καθώς μπορεί να παρουσιάζουν καθυστέρηση στην επέλευση του ύπνου και καθυστέρηση του πρωινού ξυπνήματος. Αυτές οι αϋπνίες χαρακτηρίζονται από την καθημερινή δυσκολία του εφήβου να κοιμηθεί πριν από τις δύο ή τρεις τη νύχτα και συνοδεύονται από μόνιμη στέρηση ύπνου, λόγω της πρωινής ώρας του ξυπνήματος που επιβάλλεται κυρίως από εκπαιδευτικούς λόγους. Οι σοβαρότερες αϋπνίες συνδέονται με νυχτερινές εγέρσεις και δυσκολία του εφήβου να ξανακοιμηθεί. Ο έφηβος παραπονείται ότι δεν μπορεί να κοιμηθεί.
Υπάρχει λύση;
Οι δυσκολίες στον ύπνο, ανεξάρτητα από την ηλικία του παιδιού ή τη διάρκεια τους, είναι μια κραυγή αγωνίας του παιδιού, ένας συναγερμός που υποδηλώνει δυσλειτουργία στη σχέση, που οι γονείς οφείλουν να λάβουν υπόψη τους, και να ζητήσουν βοήθεια για να αποκρυπτογραφήσουν τη σημασία του ύπνου, να κατανοήσουν τα δυναμικά της σχέσης με το παιδί και να βελτιώσουν την αλληλεπίδραση τους με το παιδί ώστε να χαίρονται ήσυχες νύχτες.
Για πρώτη φορά στο ψυχολογικό θεραπευτικό κέντρο «συναίσθηση» υπάρχει η δυνατότητα συνεδριών συμβουλευτικής παρέμβασης για θέματα που αφορούν διαταραχές ύπνου στη βρεφική και παιδική ηλικία.
Η συμβουλευτική πραγματοποιείται από την ψυχολόγο-οικογενειακή υπαρξιακή θεραπεύτρια κα Μάντζιου Βασιλική υπό την εποπτεία της Lyliane Nemet –Pier, κλινικής ψυχολόγου – ψυχαναλύτριας, η οποία εργάζεται στο νοσοκομείο Robert-Debré στο Παρίσι. Η συνεδρία διαρκεί μιάμιση με δυο ώρες, παρουσία των γονιών και του παιδιού και αφού εξεταστεί το ιστορικό των γονιών, του παιδιού, οι συνήθειες της οικογένειας, οι γονείς έχουν τη δυνατότητα να ξανακούσουν την ιστορία τους και την ιστορία του παιδιού τους, να κατανοήσουν την καθημερινή ζωή του παιδιού, και να καταλάβουν γιατί το παιδί δεν κοιμάται ή δεν μπορεί να κοιμηθεί.
