Ποια γυναίκα δεν θέλει να γίνει μάνα; Θεωρούμε τη μητρότητα τόσο φυσική, που και μόνο η ερώτηση φαντάζει αυτονόητη. Είναι όμως η μητρότητα φυσική;
Μια μεγάλη παρένθεση. Είναι απίστευτο πόσο εύκολα επικαλούμαστε τη φύση για να δικαιολογήσουμε ή να καταδικάσουμε διάφορες ανθρώπινες συμπεριφορές. Ομως το να είμαστε άνθρωποι σημαίνει να πηγαίνουμε κόντρα στη φύση. Ο άνθρωπος δεν υπάρχει στη φύση, σε άγρια μορφή, ποτέ και πουθενά. Ο άνθρωπος υπάρχει μόνο μέσα σε κοινωνίες, δηλαδή σε πολιτισμικές κατασκευές, οι οποίες ορίζουν -αυθαίρετα κάθε φορά- τι εμείς οι άνθρωποι θεωρούμε ότι είναι φυσικό ή παρά φύση: με ποιον κάνουμε σεξ, από ποια ηλικία, σε ποια ηλικία είναι «σωστή» ή «λάθος» η εγκυμοσύνη κτλ.
Λόγου χάρη, η φύση «ορίζει» ότι ένα 14χρονο κορίτσι μπορεί να κάνει παιδιά, αλλά εδώ και κάμποσες δεκαετίες, τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες, το θεωρούμε «αφύσικο» (διάβαζε: ανήθικο, προβληματικό). Ακόμα και το παροιμιώδες «παρά φύση» σεξ είναι απόλυτα φυσικό, με την έννοια ότι παρατηρείται στη φύση – τα δελφίνια κάνουν σεξ με τους φυσητήρες τους, το όργανο αναπνοής τους, το οποίο δεν έχει κατασκευαστεί για διείσδυση, αλλά και τι μ’ αυτό; Προφανώς, τα δελφίνια αδιαφορούν και απλώς απολαμβάνουν το σεξ τους χωρίς να χολοσκάνε περί «φυσικού» ή «αφύσικου». Στα ζώα της φύσης υπάρχει επίσης αιμομιξία, παιδοφιλία, παιδοκτονία κτλ, οπότε ας πάψουμε να επικαλούμαστε τη φύση ως αποδεικτικό στοιχείο «φυσιολογικότητας». Ο άνθρωπος δεν είναι ζώο της φύσης, αλλά του πολιτισμού.
Αυτή η εισαγωγή είναι απαραίτητη, γιατί θέλω να μιλήσω για τη (μη) μητρότητα και κάθε φορά που μιλάμε για τη μητρότητα, πάντα κάποιος θα επικαλεστεί τη φύση με σχόλια τύπου: «ο «φυσικός» προορισμός της γυναίκας είναι να γίνει μάνα και είναι αφύσικο να μη θέλει».
Πώς αντιμετωπίζονται οι γυναίκες που από επιλογή τους δεν θέλουν να γίνουν μητέρες; Παράλληλα, είναι όλες οι μητέρες ικανοποιημένες με την απόφαση να κάνουν παιδιά ή μήπως το έχουν μετανιώσει;
Το 2013 ξεκίνησα να οργανώνω βιωματικά εργαστήρια για τη (μη) μητρότητα γιατί πολλές γυναίκες που γνώριζα, είτε επαγγελματικά είτε στον προσωπικό μου κύκλο, μιλούσαν συχνά για ένα άγχος που είτε τις ταλαιπωρούσε καθημερινά είτε λειτουργούσε σιγανά αλλά μόνιμα στο πίσω μέρος του μυαλού τους: Θα κάνω παιδιά; Θέλω να κάνω παιδιά; Αν δεν θέλω, θα το μετανιώσω;
Στα εργαστήρια, πολλές γυναίκες μου ανέφεραν ότι υφίστανται συνεχείς πιέσεις να γίνουν μάνες. Η πίεση αυτή συχνά είναι ρητή, αλλά τις περισσότερες φορές είναι πιο ύπουλη: βομβαρδιζόμαστε με ασταμάτητα μηνύματα από διαφημίσεις, ταινίες, περιοδικά, συνεντεύξεις κτλ για την «πιο ευτυχισμένη στιγμή» μιας γυναίκας (όταν έγινε μάνα) ή το πόσο «ολοκληρώνεται» όταν γίνει μητέρα. Οταν από τα γεννοφάσκια σου σε έχουν μεγαλώσει με ένα μήνυμα «όταν θα κάνεις παιδιά», είναι δύσκολο να αμφισβητήσεις αυτό το «όταν» και να το αντικαταστήσεις με ένα «αν» − πόσο μάλλον μ’ ένα «δεν».
Τι σημαίνει για μια γυναίκα μετά από κάποια ηλικία να επιλέξει να μην κάνει παιδιά; «Σε λυπούνται. Δεν σου το λένε στα μούτρα σου, αλλά σου φέρονται σαν να έχεις αδικηθεί απ’ τη ζωή, σαν κατώτερη» ανέφερε μια γυναίκα σ’ ένα εργαστήρι. «Σε θεωρούν προβληματική» είπε μια άλλη. «Ειδικά αν κάνεις το λάθος και τους πεις ότι συνειδητά δεν θέλησες να γίνεις μητέρα, ακούς διάφορα: ότι είσαι εγωίστρια και σκέφτεσαι μόνο τον εαυτούλη σου, να πας να κοιτάξεις τα ψυχολογικά σου για να ξεπεράσεις αυτό το πρόβλημα κτλ κτλ». «Η μητρότητα θεωρείται απόδειξη ωριμότητας, σαν να πέρασες εξετάσεις και πήρες πτυχίο ενηλικίωσης απλά και μόνο επειδή έκανες παιδί» είπε μια άλλη γυναίκα.
Ολοένα και περισσότερες γυναίκες, ωστόσο, επιλέγουν συνειδητά να μην τεκνοποιήσουν. Οι αριθμοί είναι αποκαλυπτικοί: Το 2010, το 20% των γυναικών ηλικίας 40-44 στις ΗΠΑ δεν είχαν παιδί, σε σύγκριση με μόλις 10% το 1979. Ακόμα μεγαλύτερα ποσοστά γυναικών χωρίς παιδιά παρατηρούνται στη Βρετανία, τη Γερμανία και την Ιαπωνία. Σιγά-σιγά αναδύεται ένα κίνημα childfree, στο οποίο η κατασκευασμένη λέξη παίζει μεγάλο ρόλο στην απενοχοποίηση της μη τεκνοποίησης, αφού δεν πρόκειται για άτεκνους (childless) αλλά για ανθρώπους «ελεύθερους από παιδιά».
Κι ενώ έναν άντρα που επιλέγει να μη γίνει πατέρας λίγοι θα τον θεωρήσουν προβληματικό, για μια γυναίκα το κοινωνικό και προσωπικό διακύβευμα είναι πολύ μεγαλύτερο. Είναι δύσκολο για την ίδια τη γυναίκα να προσεγγίσει το «θέλω/δεν θέλω» της μητρότητας, όταν υπάρχει τόσο μεγάλη κοινωνική πίεση να κάνει παιδιά και κοινωνικός υποβιβασμός αν δεν κάνει.
Σε μια ενδεικτική έρευνα που διεξήγα διαδικτυακά, από τις 122 γυναίκες χωρίς παιδιά που απάντησαν, το 42% υφίσταται πιέσεις να κάνει παιδιά, με μόνο ένα 13% να μην ενοχλείται από αυτές οι πιέσεις. Το 38% των γυναικών χωρίς παιδιά ανησυχεί ότι μπορεί να το μετανιώσει αν δεν κάνει παιδιά, ενώ μόνο 21% νιώθουν σίγουρες ότι δεν θα το μετανιώσουν. Από αυτές τις 122 γυναίκες το 20% νιώθουν σίγουρες ότι δεν θέλουν να κάνουν παιδιά, το 34% θέλει, αλλά η πλειονότητα (42%) νιώθει αβεβαιότητα.
Αν μια γυναίκα δεν έχει κάνει παιδί μετά από κάποια ηλικία, καλείται να δώσει εξηγήσεις. Γυναίκες όπως η Τζένιφερ Άνιστον, η Κάμερον Ντίαζ, η Χέλεν Μίρεν ή η Κάιλι Μινόγκ συνεχώς βομβαρδίζονται με ερωτήσεις για το πότε (όχι το αν) θα μείνουν έγκυες ή αν μετάνιωσαν που δεν έκαναν παιδί. Όπως έχει πει η Άνιστον, θεωρείται ότι έχεις αποτύχει ως γυναίκα επειδή δεν έχεις αναπαραχθεί. Ας σημειωθεί επίσης ότι υπάρχει ολόκληρη βιομηχανία πίσω από την τεκνοποίηση, η οποία φροντίζει να ασκούνται πιέσεις, έμμεσα ή άμεσα, στις γυναίκες για το πόσο σούπερ τέλεια είναι η ζωή όταν είσαι μανούλα.
Η μητρότητα είναι πεπρωμένο ή δυνατότητα, μια από τις διάφορες δυνατότητες που μπορούμε να πραγματώσουμε ως άνθρωποι; Αναμφίβολα, η μητρότητα παρουσιάζεται ως σχεδόν αναπόφευκτο πεπρωμένο της γυναίκας, με αποτέλεσμα οι γυναίκες που δεν επιθυμούν να γίνουν μητέρες ή γίνονται και δεν είναι ευτυχισμένες με τον ρόλο της μητέρας (κι ας αγαπούν τα παιδιά τους) να νιώθουν προβληματικές.
Επίσης, το να κάνω παιδί αποκτά περισσότερη αξία απ’ όση θα είχε κανονικά, επειδή αυτή η δυνατότητα έχει προθεσμία λήξης. Οπως και με τις διαφημιστικές προσφορές (η προσφορά λήγει σήμερα!), αυτό που κινδυνεύουμε να χάσουμε γίνεται πιο πολύτιμο απ’ ό,τι θα ήταν αν συνεχίζαμε να έχουμε πρόσβαση σε αυτό. Για αρκετές γυναίκες, αυτό που τις βασανίζει δεν είναι μόνο το αν θέλουν παιδί ή όχι αλλά το γεγονός ότι πρέπει αναγκαστικά να επιλέξουν και να ζήσουν με αυτή την επιλογή για πάντα. Αυτή η πίεση χρόνου και η μονιμότητα της επιλογής λειτουργεί διαστρεβλωτικά στα θέλω/δεν θέλω.
