Πώς το περιβάλλον επηρεάζει την εξέλιξη του λόγου; Τα παιδιά μας εξελίσσουν τον λόγο «μόνα» τους ή ο ρόλος μας έχει κάποια βαρύτητα; Θα μπορούσε ο «Μόγλης» ή ο «Ταρζάν» να είναι υπαρκτά πρόσωπα; Θα μπορούσε ένας παπαγάλος πέραν από τη μίμηση να διηγηθεί μία ιστορία;
Παρά το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι βιολογικά προικισμένος, για να αναπτύξει το λόγο, κανείς πλέον δεν μπορεί να υποβιβάσει το ρόλο που διαδραματίζει ένα πλούσιο λεκτικά περιβάλλον στη διαδικασία αυτή. Τα τελευταία χρόνια σωρεία ερευνών κατέδειξαν ότι ένα πλούσιο λεκτικά περιβάλλον συμβάλλει στην ομαλή εξέλιξη του λόγου και της ομιλίας.
Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι
- Το έμβρυο αρχίζει να ακούει ήχους από την 25 εβδομάδα κύησης!
- Τις τελευταίες εβδομάδες της κύησης διακρίνει τους ήχους της μητρικής του γλώσσας!
- Τα νεογέννητα ξεχωρίζουν τη μητρική τους γλώσσα!
- Το κλάμα του νεογέννητου αντικατοπτρίζει την προσωδία (μελωδία) της μητρικής του γλώσσας!
- Το αρχικό φωνητικό παιγνίδι (βάβισμα) περιέχει ήχους της μητρικής γλώσσας του παιδιού!
Ειδικότερα, μία έρευνα το 2014 στην Αυστραλία παρακολούθησε την εξέλιξη των παιδιών μακροχρόνια σε σχέση με το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσαν. Τα αποτελέσματα έδειξαν τέσσερις παράγοντες να είναι καθοριστικοί πρώτον στην εξέλιξη του λόγου και της ομιλίας, δεύτερον, στην σχολική ετοιμότητα και τρίτο στην καλύτερη ακαδημαϊκή επίδοση. Οι παράγοντες αυτοί ήταν οι εξής:
1. Το είδος των δραστηριοτήτων που το περιβάλλον πρόσφερε στο παιδί (παιγνίδια, τραγουδάκια).
2. Ο αριθμός των ημερών μέσα στην εβδομάδα που κάποιος διάβαζε βιβλία στο παιδί.
3. Ο αριθμός των βιβλίων που υπήρχαν σε ένα σπίτι.
4. Η συχνότητα με την οποία το παιδί βίωνε εμπειρίες εκτός σπιτιού (π.χ. εκδρομές στη φύση, επισκέψεις σε ζωολογικούς κήπους, σε μουσεία, βιβλιοθήκες κ.ο.κ).
Είναι αναμφισβήτητο ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια ραγδαία αύξηση παιδιατρικού πληθυσμού που παρουσιάζουν διαταραχές στην επικοινωνία. Έρευνες όπως η πιο πάνω έχουν αποδείξει πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της πολυαισθητηριακής διέγερσης για την εξέλιξη του λόγου και της ομιλίας κυρίως για τα παιδιά που βρίσκονται σε «ρίσκο» να εκδηλώσουν προβλήματα στην επικοινωνία.
Θα άξιζε να αναρωτηθεί κάποιος τι είναι η επικοινωνία; Μήπως τα χαρακτηριστικά της επικοινωνίας έχουν αλλάξει στη σύγχρονη εποχή; Μήπως επικοινωνία είναι ο πατέρας που μιλά ασταμάτητα στο κινητό του τηλέφωνο και το παιδί προσπαθεί να ρωτήσει κάτι μεταξύ των συνδιαλέξεων; Ή το οικογενειακό δείπνο με την τηλεόραση στο βάθος αναμμένη και τα κινητά όλων στο τραπέζι; Ή το παιδάκι που κάθεται δύο ώρες με το ηλεκτρονικό του παιγνίδι στο εστιατόριο ώστε να μπορέσουν οι γονείς να έχουν το ήσυχο δείπνο τους ; Ή η τηλεόραση που παίρνει τον ρόλο του εκπαιδευτή γονιού;
Επικοινωνία είναι η ανταλλαγή πληροφοριών, ιδεών και συναισθημάτων μεταξύ ανθρώπων. Απαιτεί πρώτιστα τη διάθεση για επικοινωνία και μετά τις ικανότητες της κατανόησης και της έκφρασης του προφορικού και του γραπτού λόγου. Απαιτεί την πλήρη προσοχή των εμπλεκομένων, αφιέρωση χρόνου, οπτική επαφή και ανάλογο γλωσσικό ερέθισμα.
Με αφετηρία τη θέση ότι ‘ναι’ το γλωσσικό περιβάλλον παίζει καθοριστικό στην εξέλιξη του λόγου συνίσταται από τη γέννηση να ενισχύονται οι προσπάθειες του παιδιού για επικοινωνία μέσω του κατάλληλου γλωσσικού ερεθίσματος κατά τη διάρκεια καθημερινών δραστηριοτήτων, αλλά και μέσω της μίμησης των ήχων που παράγει το παιδί, του γέλιου, καθώς και των εκφράσεων του προσώπου. Παράλληλα, η διδαχή κινήσεων/δράσεων/ παιχνιδιών εναλλαγής όπως παλαμάκια, χαιρετισμός, τραγουδάκια, συμβολικό παιχνίδι, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του λόγου και της ομιλίας.
Το άρθρο σάς παραθέτει πρακτικούς τρόπους ανάπτυξης της επικοινωνίας από πολύ μικρές ηλικίες.
1ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Περιμένω τη σειρά μου (Turn- taking)
Η σωστή επικοινωνία απαιτεί την ικανότητα αναμονής. Περιμένω τη σειρά μου να μιλήσω αναμένοντας να τελειώσει ο συνομιλητής μου.
Μέσα από απλές δραστηριότητες, λεκτικές και μη λεκτικές, μαθαίνω στο παιδί μου να περιμένει τη σειρά του.
- Στα μικρά παιδιά με απλές δραστηριότητες π.χ. κυλά ο ένας στον άλλο τη μπάλα ή ένα αυτοκινητάκι στο πάτωμα. Σιγά σιγά προσθέτοντας και άλλα άτομα ώστε ο χρόνος αναμονής να αυξάνεται.
- Στα πιο μεγάλα αυτό επιτυγχάνεται με πιο απαιτητικές δραστηριότητες π.χ. επιτραπέζια παιγνίδια, στο οικογενειακό τραπέζι μιλώντας για τη μέρα μας.
Ως συνέπεια τα παιδιά μαθαίνουν να ελέγχουν την παρορμητικότητά τους, να σέβονται το συνομιλητή τους και να αναπτύσσουν την ικανότητα να ακούνε τους άλλους!!!!
2ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Αρχίζω-τελειώνω (Task- Completion)
Η συγκέντρωση είναι μία ικανότητα η οποία παίζει καθοριστικό ρόλο σε όλους τους τομείς της μάθησης. Κάθε δραστηριότητα απαιτεί καθορισμένο χρόνο και διάρκεια της συγκέντρωσης. Η ικανότητα να μπορεί ένα παιδί να συγκεντρωθεί αυξάνεται με την ηλικία του παιδιού.
Διδάσκουμε το παιδί πώς κάθε δραστηριότητα έχει αρχή και τέλος. Αρχίζω – τελειώνω.
- Αυξάνω το χρόνο συγκέντρωσης, δηλαδή παρουσιάζω παιχνίδια που χρειάζονται περισσότερο χρόνο.
- Δεν αλλάζω δραστηριότητα μέχρι να τελειώσω αυτό που κάνω.
- Στα μικρότερα παιδιά το διδάσκουμε προτρέποντας το παιδί να τελειώσει ένα παιγνίδι πριν πάρει το επόμενο.
- Στα μεγαλύτερα απαιτούμε την εφαρμογή του π.χ. τελειώνω à συγυρίζω à παίρνω καινούριο. Στη σχολική ηλικία απαιτούμε την οργάνωση της σχολικής μελέτης με βάση τα πιο πάνω, δηλαδή διαβάζω ένα μάθημα, τελειώνω, προχωρώ στο επόμενο.
3ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Συμβολικό παιγνίδι (Symbolic play)
Μέσα από το παιγνίδι βοηθώ το παιδί να αναπτύξει τη φαντασία του. Χρησιμοποιώ σενάρια από την πραγματική ζωή και τα βιώματα του παιδιού και τα εμπλέκω μέσα στη δομή του παιγνιδιού. Ταΐζω την κούκλα, τα ζωάκια. Οι χαρακτήρες έχουν φωνή, εκφράζουν τα συναισθήματά τους.
4ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Παράλληλος λόγος
Τα παιδιά πρέπει να ακούσουν και να καταλάβουν τον λόγο προτού τον χρησιμοποιήσουν. Εμείς ως γονείς, πρέπει να υποδείξουμε στο παιδί, ότι τα πράγματα γύρω μας έχουν ονομασίες, ότι οι λέξεις έχουν νόημα και ότι με την ομιλία μπορούμε να επικοινωνούμε τις ανάγκες μας. Ο πιο εύκολος τρόπος να επιτευχθεί το πιο πάνω, είναι να χρησιμοποιήσετε τον «παράλληλο λόγο».
Παράλληλος λόγος σημαίνει να περιγράφει κανείς αυτό που γίνεται από τον ίδιο ή το παιδί την ώρα που γίνεται. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να μιλάτε στο παιδί σας όταν είσαστε μαζί του. Θέμα της συνομιλίας σας πρέπει να είναι τα απλά καθημερινά πράγματα του σπιτιού, όπως το μπάνιο, το συγύρισμα ή η προετοιμασία για το φαγητό. Να συνδέονται οι λέξεις και οι πράξεις. Δηλαδή, να μιλάτε για ό,τι γίνεται εκείνη την στιγμή.
Παραδείγματα:
- Την ώρα του ντυσίματος
«Είναι ώρα να ντυθούμε! Να το φόρεμα. Θέλουμε παπούτσια. Πού είναι τα παπούτσια; Να τα παπούτσια! Πού είναι κάλτσες; Α! Είναι μέσα στο συρτάρι. Ανοίγω το συρτάρι. Να τις κάλτσες. Φορώ κάλτσες. Φορώ παπούτσια. Είμαι έτοιμος!»
- Στα ψώνια
«Πάμε να ψωνίσουμε! Θέλουμε γάλα, ψωμί, μπανάνα, πατάτες. Πού είναι οι πατάτες; Να τις πατάτες! Βάζω τις πατάτες μέσα! Μέσα στο καλάθι! Πού είναι οι μπανάνες; Να τις μπανάνες! Κίτρινες μπανάνες! Μέσα στο καλάθι! Πού είναι τα λεφτά; Να πληρώσω! Πληρώνω!
- Στο αυτοκίνητο…. «Έχει σύννεφα σήμερα. Είναι τόσο γκρίζα.
Λες να βρέξει; Μα είναι σχεδόν Σεπτέμβρης. Έρχεται το φθινόπωρο……»
5ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Επέκταση
Ο ενήλικας με έναυσμα αυτό που λέει το παιδί χτίζει μεγαλύτερες προτάσεις. Αυτό δίνει στο παιδί ένα μοντέλο στο οποίο μπορεί να βασιστεί για να συντάξει πιο πολύπλοκες προτάσεις.
π.χ. Μικρό Παιδί: «μπά»
Ενήλικας: «μπάλα»
«Παίζω μπάλα»
«Εγώ παίζω μπάλα»
π.χ. Μεγαλύτερο παιδί: «Η μάμα τρώει».
Ενήλικας: «Η μάμα τρώει σαλάτα, είναι νόστιμη!»
«Η μάμα τρώει σαλάτα με πολλά λαχανικά!»
6ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Μελωδία/ρυθμός
Στο αριστερό ημισφαίριο βρίσκονται τα κέντρα αντίληψης και παραγωγής του λόγου και της ομιλίας, ενώ τα κέντρα της μουσικής, της μελωδίας, του ρυθμού βρίσκονται στο δεξί ημισφαίριο. Προσθέτοντας τη μελωδία και το ρυθμό στην ομιλία μας γίνεται εμπλοκή και του δεξιού ημισφαιρίου. Χρησιμοποιώντας παλαμάκια και ελαφριά κτυπηματάκια, δηλαδή την κιναισθητική δίοδο, βοηθούμε το παιδί να αντιληφθεί ότι οι λέξεις έχουν διαφορετική δομή και μέγεθος (μονοσύλλαβες, πολυσύλλαβες λέξεις).
7ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Συνεχής εμπλουτισμός λεξιλογίου
Αναντίρρητα η κατάκτηση καινούριου λεξιλογίου είναι μία διά βίου διαδικασία. Εμείς ως γονείς παρουσιάζουμε συνεχώς νέες λέξεις καθώς το λεξιλόγιό μας αυξάνεται συνεχώς.
Στις συζητήσεις μας με τα παιδιά παρουσιάζουμε συνώνυμες, αντίθετες λέξεις…
π.χ.
Παιδί: «Φοβήθηκα πολύ».
Ενήλικας: «Ναι φαίνεσαι τρομοκρατημένος! Δηλαδή πολύ φοβισμένος».
Παιδί: «Μάμα είμαι χαρούμενος που θα πάμε στο πάρκο».
Ενήλικας: «Εγώ είμαι ενθουσιασμένη!!!!»
8ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Προκαλώ συζήτηση
Ένα συχνό αποτέλεσμα του γρήγορου ρυθμού που κυλά η καθημερινότητά μας είναι και το λάθος των κλειστών ερωτήσεων. Ρωτάμε συχνά το παιδί μας «Πέρασες καλά;» Πέφτοντας στην παγίδα της μονολεκτικής απάντησης του «ναι» ή «όχι». Σε αντίθεση, οι ανοιχτές ερωτήσεις του τύπου «Πώς πέρασες σήμερα στο σχολείο;» δημιουργούν την ανάγκη μίας πολυπλοκότερης απάντησης. Στα μεγαλύτερα παιδιά προκαλούμε συζήτηση για ανταλλαγή απόψεων και ενίσχυση του διαλόγου
π.χ.
Παιδί: «Σήμερα ο Γιώργος χτύπησε τον Αντρέα και η δασκάλα τον έβαλε τιμωρία. Είναι άδικο!»
Ενήλικας: «Ακούγεσαι πολύ αναστατωμένος» ή «Γιατί νομίζεις είναι άδικο;» ή «Τι νομίζεις εσύ;» ή «Συμφωνείς ή διαφωνείς;» ή «Εσύ τι θα έκανες στη θέση του Γιώργου;»
9ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Βιβλία! Βιβλία! Βιβλία!
Πολλές έρευνες συμφωνούν με την άποψη ότι ο αριθμός των βιβλίων σε ένα σπίτι μειώνει τον κίνδυνο της εμφάνισης μαθησιακών δυσκολιών.
Τα βιβλία είναι μία αστείρευτη πηγή λεξιλογίου, βοηθούν στην αύξηση συγκέντρωσης, της φαντασίας. Είναι το κύριο μέσο σύνδεσης του προφορικού και του γραπτού λόγου. Προσφέρουν τρόπους χειρισμού συναισθημάτων, μεταφορά ιδεών, νοημάτων, εισηγήσεων, επίλυσης προβλημάτων και ανάπτυξη στρατηγικών δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων.
Με στόχο να κρατήσουμε αμείωτο το ενδιαφέρον στα μικρά παιδιά επιλέγουμε διαδραστικά βιβλία, μεγάλα, εικονογραφημένα με πραγματικές φωτογραφίες, (ήχους, εικόνες, φωτάκια), πολυαισθητηριακά, ώστε έτσι να διασφαλίσουμε την εμπλοκή όλων των αισθήσεων (όρασης, ακοής, αφής, όσφρησης).
Στα μεγαλύτερα παιδιά επιλέγουμε βιβλία με θεματολογία που συμπίπτει με τα ενδιαφέροντα του παιδιού (ήρωες, διάστημα, τη φύση κ.τ.λ).
10ος ΚΑΝΟΝΑΣ: Σωστό πρότυπο επικοινωνίας
Το παιδί μας έχει το δικό μας μοντέλο ως πρότυπο επικοινωνίας. Οφείλουμε να προφέρουμε τουλάχιστον αυτό! Μιλάμε πάντοτε σωστά την ελληνική γλώσσα χρησιμοποιώνας το ανάλογο λεξιλόγιο. Αποφεύγουμε παιδαριώδεις λέξεις (άμου, όππα, ουββά,πούα…) που το παιδί μας δε θα κληθεί να χρησιμοποιήσει ποτέ. Η ομιλία μας πρέπει να έχει αργό ρυθμό προσφέροντάς έτσι στο παιδί το χρόνο να αφομοιώσει την κάθε λέξη που ακούει. Δείχνουμε στο παιδί μας ότι έχουμε χρόνο να το ακούσουμε, του δίνουμε χρόνο να απαντήσει, σχολιάζουμε το νόημα αυτών που θέλει να μας μεταφέρει.
Επιλογικά, δεν μπορεί κανείς να υποβιβάσει τη βαρύτητα του ρόλου των γονιών όσον αφορά την εξέλιξη της επικοινωνίας και του λόγου στα παιδιά. Τα νέα ερευνητικά δεδομένα σε συνδυασμό με τη ραγδαία εξέλιξη συγκεκριμένων διαταραχών επικοινωνίας στα παιδιά προβάλλουν επιτακτικά την ανάγκη της άμεσης δραστηριοποίησης των γονέων στο να δίνουν σωστά γλωσσικά ερεθίσματα στα παιδιά τους.
