Αν και η έκφραση «χάσμα γενεών» αποτελεί μια σταθερά της ευρύτερης δυτικής κουλτούρας των τελευταίων δεκαετιών, αν αναρωτηθούμε για το περιεχόμενό της, πιθανό να διαπιστώσουμε ότι το παραπάνω ερώτημα δεν ευσταθεί. Είναι χωρίς αμφιβολία φυσική εξέλιξη της ζωής το να υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στο πολιτισμικό πλαίσιο που μεγαλώνουν οι γονείς και σε αυτό που μεγαλώνουν τα παιδιά τους. Είναι απαραίτητο όμως οι διαφορές αυτές να δημιουργούν χάσμα μεταξύ των γενεών;
Υπάρχουν κοινωνίες παραδοσιακές στις οποίες τα πολιτισμικά δεδομένα δεν αλλάζουν αξιοσημείωτα σε βάθος χρόνου. Αυτές είναι οι κοινωνίες στις οποίες απαιτείται συμμόρφωση προς τις αξίες του ευρύτερου πολιτισμικού πλαισίου και όπου οι νεότερες γενιές είναι υποχρεωμένες να ακολουθούν τα πρότυπα των προηγούμενων χωρίς μεγάλη διαφοροποίηση. Σε αυτές τις κοινωνίες δεν υπάρχει φυσικά συζήτηση για το «χάσμα γενεών». Στις δυτικές κοινωνίες όμως – ευτυχώς – τα πράγματα είναι διαφορετικά. Οι κοινωνικοί θεσμοί αλλάζουν με αποτέλεσμα τα μέλη των κοινωνιών να καλούνται να αναπτύξουν δεξιότητες προσαρμοστικότητας και την ικανότητα για αλλαγή μέσα από την διαρκή εκτίμηση της θέσης τους στον κόσμο.
Είναι φυσιολογικό και αναμενόμενο οι γονείς να διαμορφώνουν το σύστημα αξιών που καθοδηγούν τη ζωή τους με βάση τα δεδομένα του πολιτισμικού πλαισίου στο οποίο μεγάλωσαν. Ο βαθμός όμως στον οποίο οι εκπρόσωποι της μεγαλύτερης γενιάς μπορούν να υιοθετούν ευέλικτη στάση απέναντι στις κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές, καθορίζει και το κατά πόσο δημιουργείται χάσμα μεταξύ των γενεών. Αν οι γονείς δεν είναι αρκετά ευέλικτοι, τότε δεν μπορούν να αντιληφθούν τις κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές και να ανταποκριθούν σ’ αυτές με ευέλικτους τρόπους ώστε να βρεθούν πιο κοντά στον κόσμο των παιδιών τους. Ειδικά στην περίοδο της εφηβείας, τα νεαρά άτομα επιδιώκουν να διαφοροποιηθούν από τους μεγαλύτερους μέσα από τις επιλογές τους ως προς τις αξίες, τις πεποιθήσεις, τις στάσεις ζωής, τις δραστηριότητες και το στυλ εμφάνισης και έκφρασης. Αυτές τις αλλαγές και νέες οπτικές για τη ζωή οι έφηβοι τις φέρνουν στην οικογένεια και η στάση της οικογένειας είναι φυσικά καθοριστική για τη ζύμωση μεταξύ του παλιού και του καινούριου.
Σας υπενθυμίζω ότι είναι φυσιολογικό για τους εφήβους να διαφοροποιούνται από τους γονείς τους. Ο ρόλος της οικογένειας είναι να παρέχει ένα ισχυρό υπόβαθρο ως προς τις σημαντικές για τη ζωή αξίες. Μέσα από ένα τέτοιο ισχυρό υπόβαθρο θα είναι σε θέση ο έφηβος και η έφηβη να φιλτράρουν τις επιρροές του έξω κόσμου και να διαμορφώσουν το δικό τους σύστημα αξιών και πεποιθήσεων. Ταυτόχρονα, ο ρόλος της οικογένειας είναι να παρέχει τα εφόδια που χρειάζεται ο έφηβος και η έφηβη για να αναπτύξουν την κριτική τους σκέψη και ικανότητα ώστε να διαμορφώνουν υγιείς επιλογές μέσα από τα ερεθίσματα που δέχονται. Σε καμία περίπτωση βέβαια ο ρόλος της οικογένειας δεν είναι να κρατά τον έφηβο και την έφηβη μακριά από τα μηνύματα και τις επιρροές του έξω κόσμου. Ο έφηβος θα δεχθεί τα μηνύματα της ευρύτερης κουλτούρας μέσα στην οποία μεγαλώνει και από αυτά τα μηνύματα θα επιλέξει τι τον εκφράζει ως μέρος της δικής του ζωής. Αν οι γονείς υιοθετούν στάση απαγορευτική και επικριτική, τότε είναι πιθανό ο έφηβος να υιοθετήσει ακραίες επιλογές προκειμένου να διαφοροποιηθεί από τους μεγαλύτερους. Το μόνο βέβαιο είναι ότι αν οι γονείς δεν δείχνουν κατανόηση και ανοιχτή στάση απέναντι στο διαφορετικό που φέρνει ως επιρροή ο έφηβος, τότε ο έφηβος θα κλείσει τη δίοδο επικοινωνίας αφού θα αισθάνεται ότι οι γονείς δεν κατανοούν και δεν σέβονται τον ιδιαίτερο κόσμο του.
Επιχειρήστε λοιπόν να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα και να σκεφτείτε αν υπάρχει χάσμα γενεών μέσα στη δική σας οικογένεια: Τι είδους στάση και προσέγγιση ακολουθείτε απέναντι στις εκφράσεις και αναζητήσεις του ή της εφήβου που δεν ανήκουν στο δικό σας πολιτισμικό πλαίσιο αναφοράς; Είστε ανοιχτοί απέναντι στις τάσεις της νεανικής κουλτούρας που εκφράζει το παιδί σας; Ή μήπως επιμένετε στην υιοθέτηση των δικών σας προτύπων με άκαμπτο τρόπο και χωρίς να λαμβάνετε υπόψη σας τις επιρροές που δέχονται τα νεαρά άτομα και την ανάγκη για προσαρμογή στις αλλαγές με δημιουργικούς τρόπους; Μήπως θεωρείτε τον μοναδικό σωστό δρόμο για τον έφηβο να μιμηθεί εσάς καθώς και τους ρόλους και τις πολιτισμικές αξίες που διαμόρφωσαν τη δική σας ζωή; Μήπως είστε αρνητικοί, επικριτικοί ή ακόμα και ειρωνικοί απέναντι στους τρόπους με τους οποίους ο έφηβος εκφράζει τη διαφοροποίηση του;
Το ζητούμενο δεν είναι να αγνοήσουμε ή να υποβαθμίσουμε τις πολιτισμικές διαφορές που επηρεάζουν τις επιλογές ανάμεσα στις γενιές μιας οικογένειας αλλά να προσπαθήσουμε να τις γεφυρώσουμε με τρόπους ευέλικτους και δημιουργικούς.
Η πρωτοβουλία για το χτίσιμο της γέφυρας είναι, κατά τη γνώμη μου, έργο που αφορά κατά κύριο λόγο τους γονείς οι οποίοι λόγω της κοινωνικής τους εμπειρίας και του ρόλου τους είναι σε θέση – ή τουλάχιστον οφείλουν να είναι σε θέση – να δίνουν στα ζητήματα τη σωστή τους προοπτική και να τα τοποθετούν στο ευρύτερο πλαίσιό τους. Αν οι γονείς δώσουν το μήνυμα ότι είναι ανοιχτοί στο να κατανοήσουν τον κόσμο που εκφράζει ο έφηβος, τότε και ο έφηβος θα θελήσει να ανοίξει τον κόσμο του και να τον μοιραστεί.
Με απλά λόγια, μην επιτρέψετε να δημιουργηθεί χάσμα ανάμεσα σε εσάς και τον έφηβο.
Πώς; Ξεκινήστε από τον εαυτό σας: Προσπαθήστε να αποκτήσετε επίγνωση των δικών σας πολιτισμικών και κοινωνικών καταβολών και της επιρροής που ασκούν στη διαμόρφωση του κόσμου σας. Εκτιμήστε τη δυνατότητά σας για ευελιξία, προσαρμογή και αλλαγή στα δεδομένα και τις σταθερές σας. Εκτιμήστε τους περιορισμούς σας που σχετίζονται με τα κοινωνικά δεδομένα που διαμορφώνουν την ταυτότητά σας. Θυμηθείτε τον εαυτό σας στην ηλικία του παιδιού σας. Πόσο διέφερε ο τότε κόσμος σας από τον κόσμο των γονιών σας; Πώς εκφράζατε τη διαφοροποίησή σας; Τι στάση κρατούσαν οι γονείς σας; Κατά πόσο πιστεύετε ότι η στάση τους σας βοήθησε και κατά πόσο ότι σας εμπόδισε στην προσωπική σας έκφραση; Αισθανόσασταν ότι οι γονείς σας ήταν κοντά σας τότε με κατανόηση και διάθεση για ευέλικτη στάση; Ή τους αισθανόσασταν μακριά, στο δικό τους κόσμο και χωρίς δυνατότητα να σας προσεγγίσουν, να σας κατανοήσουν και να σας αποδεχθούν; Μεταφέροντας τις σκέψεις σας στην εμπειρία του παρόντος, προσπαθήστε να εντοπίσετε αν υπάρχουν στοιχεία από τη σχέση σας με τους γονείς σας που επαναλαμβάνετε στη δική σας σχέση με το παιδί σας. Ποια από αυτά τα στοιχεία βοηθούν στην προσέγγιση και συνεννόηση με το παιδί σας και ποια αποτελούν εμπόδια; Τι χρειάζεται να αλλάξετε ώστε να μπορέσετε να προσεγγίσετε το παιδί σας και τον κόσμο του;
Το κλειδί για την προσέγγιση του εφήβου είναι η δημιουργία συνθηκών μέσα στην οικογένεια που να επιτρέπουν την ανοιχτή επικοινωνία. Οι συνθήκες αυτές μπορούν να δημιουργηθούν μόνο μέσα από την υιοθέτηση ανοιχτής στάσης απέναντι στο διαφορετικό. Συζητήστε με το παιδί σας χωρίς επικριτική διάθεση. Προσπαθήστε να κατανοήσετε την οπτική και τις επιλογές του και να τις σεβαστείτε όσο και αν διαφέρουν από προκατασκευασμένα σχήματα που μπορεί να είχατε στο μυαλό σας. Ο έφηβος θέλει να τον ακούνε και να λαμβάνουν υπόψη τη γνώμη και την άποψή του σοβαρά. Εξασκηθείτε λοιπόν στο να ακούτε με διάθεση να κατανοήσετε. Κατανοώ βέβαια δεν σημαίνει απαραίτητα συμφωνώ. Η κατανόηση θα σας οδηγήσει στην αποδοχή ακόμα και αν κάτι δεν ανταποκρίνεται στα δικά σας πολιτισμικά πρότυπα. Δεν χρειάζεται βέβαια να υιοθετήσετε και εσείς οι ίδιοι τα στοιχεία της εφηβικής κουλτούρας που εκφράζουν το παιδί σας, γιατί έτσι θα του στερήσετε τη δυνατότητα για διαφοροποίηση και θα αποδυναμώσετε το ρόλο σας. Δεν χρειάζεται δηλαδή να γίνετε έφηβοι για να γεφυρώσετε το χάσμα. Ο έφηβος σας έχει ανάγκη στον ενήλικο ρόλο σας. Μπορείτε όμως ως ενήλικες και ως γονείς να αφήσετε το περιθώριο να πλησιάσουν οι δύο κόσμοι διατηρώντας τη γνησιότητα και την ακεραιότητά τους.
Θυμηθείτε ότι το χιούμορ – χωρίς ειρωνεία – είναι σημαντικό όπλο στη σχέση μας με τον έφηβο γιατί αποφορτίζει καταστάσεις και αποκαθιστά τη χαλαρότητα και τη συναισθηματική ζεστασιά. Σας φαίνονται παράξενες ή υπερβολικές κάποιες πλευρές της νεανικής κουλτούρας και κάποιες επιλογές του παιδιού σας; Δεν τις κατανοείτε; Ζητήστε από το παιδί σας, να σας εξηγήσει και επενδύστε τη στάση σας με ευελιξία και χιούμορ. Δεν είναι κακό ακόμα να δίνουμε και το ρόλο του «ειδικού» στον έφηβο πάνω σε θέματα που εκφράζουν την νεανική κουλτούρα.
Η μόνη περίπτωση στην οποία θα σας πρότεινα να επέμβετε και να επιχειρήσετε να θέσετε σαφή όρια είναι αν διαπιστώνετε ότι μέσα από τις επιλογές του ο έφηβος γίνεται αυτοκαταστροφικός και υιοθετεί ριψοκίνδυνες συμπεριφορές, αν δηλαδή μέσα από την υιοθέτηση συγκεκριμένων προτύπων στη συμπεριφορά και την έκφρασή του θέτει σε κίνδυνο τη σωματική ή και τη συναισθηματική του υγεία.
Σε κάθε άλλη περίπτωση, θεωρήστε τη διαφοροποίηση φυσιολογικό κομμάτι έκφρασης των εφήβων και δείξτε ευελιξία, ανοιχτή διάθεση και χιούμορ. Μην ξεχνάτε ότι ο κόσμος αλλάζει μέσα από το διαφορετικό που φέρνει η εφηβεία και η εφηβική κουλτούρα. Πλησιάστε το παιδί σας ώστε να γνωρίζει ότι θα είστε εκεί για να το βοηθήσετε όποτε σας χρειαστεί και αφήστε το να εκφράσει χωρίς πίεση την διαφοροποίησή του από τον κόσμο των ενηλίκων.
