Μεγαλώνοντας ανεξάρτητα παιδιά

Τι είναι το σύστημα Mοντεσσόρι;

Δεν θα το ονόμαζα σύστημα, ούτε μέθοδο, γιατί παραπέμπει σε κάτι τυποποιημένο. Είναι μια θεωρία που έχει φτιάξει η Μαρία Mοντεσσόρι -η πρώτη ιταλίδα γιατρός-, η οποία είναι βασισμένη στην παρατήρηση, γι’ αυτό και είναι επιστημονική. Για μένα αποτελεί μια ολόκληρη φιλοσοφία απέναντι στο παιδί και την ανάπτυξή του. Η Μαρία Mοντεσσόρι χώρισε την πορεία του παιδιού από τη γέννα έως και την ενηλικίωση στα λεγόμενα «αναπτυξιακά στάδια» (0-6 ετών, 6-12, 12-18, 18-24) και πρότεινε διαφορετικά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα για καθένα από αυτά. Διαπίστωσε δε ότι στα πρώτα 6 χρόνια υπάρχουν σε όλα τα παιδιά κοινές «ευαίσθητες περίοδοι» -τα λεγόμενα «παράθυρα ευκαιρίας»-, συγκεκριμένες δηλαδή χρονικές περίοδοι κατά τις οποίες ουσιαστικά «ανοίγει» ο εγκέφαλος προκειμένου να προσλάβει συγκεκριμένες πληροφορίες και να εκτελέσει συγκεκριμένες δεξιότητες. Αν δεν εκμεταλλευτούμε σωστά τις ευαίσθητες περιόδους στερώντας από το παιδί τα εκάστοτε ερεθίσματα, «κλείνουν», με αποτέλεσμα το παιδί να μην φτάσει ποτέ το επιθυμητό επίπεδο στη συγκεκριμένη δεξιότητα. Βασική αρχή στη φιλοσοφία μας είναι η «ελεύθερη επιλογή», η οποία στηρίζεται στο «προετοιμασμένο περιβάλλον». Όταν το παιδί έχει στο περιβάλλον του όσα έχει ανάγκη ανάλογα με την ηλικία του (λίγα, από καλά υλικά, με συχνές εναλλαγές για τα πρώτα 6 χρόνια), μπορεί να επιλέξει ελεύθερα από ένα περιβάλλον που πριν από το ίδιο, έχει κάνει τις ασφαλείς επιλογές ο ενήλικας. Σημαντικότατη θέση στη δουλειά μας με τα παιδιά κατέχει και η παρατήρηση. Στα μοντεσσοριανά σχολεία, η παρατήρηση γίνεται από τον ίδιο τον δάσκαλο. Στο σπίτι, ενθαρρύνουμε τους γονείς να παρατηρούν τα παιδιά τους όσο ασχολούνται απορροφημένα με κάτι. Προσπαθούμε να καταλάβουμε τι είναι αυτό που τα ενδιαφέρει, τι έχουν κατακτήσει, σε ποιο στάδιο είναι έτοιμα να μπουν ή τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει.

Πώς λειτουργεί ένα σχολείο Mοντεσσόρι;

Μια τάξη μοντεσσόρι είναι τελείως διαφορετική από μια κλασική τάξη. Στην προσχολική ηλικία, πρόκειται για μια μικρογραφία σπιτιού: ένας νεροχύτης στο ύψος των παιδιών, μια χαμηλή βιβλιοθήκη, ένας μικρός καναπές και χαμηλά ράφια για τις «δουλειές» των παιδιών. Γι’ αυτό άλλωστε και το σχολείο από 2,5 έως 6 ετών ονομάζεται «Το σπίτι των παιδιών»! Στην αίθουσα υπάρχει μια εξωτερική τάξη που οδηγεί και σε μια εσωτερική τάξη. Το κάθε πράγμα έχει τη θέση του, ώστε να προάγει την ανεξαρτησία του παιδιού (να μπορεί να το βρει μόνο του, χωρίς βοήθεια). Οι δραστηριότητες έχουν διαφορετικά επίπεδα δυσκολίας που κατακτά σταδιακά το παιδί και εναλλάσσονται όσο προχωρά. Υπάρχει επίσης ισορροπία μεταξύ ατομικής δουλειάς και ομαδικών δραστηριοτήτων επειδή τα παιδιά έχουν κοινές ανάγκες, αλλά το καθένα είναι ξεχωριστό. Στην τάξη υπάρχουν μικτές ηλικίες, ακριβώς όπως και στον αληθινό κόσμο. Έτσι, ένα εξάχρονο παιδί μπορεί να μεταφέρει τη γνώση στο μικρότερο, αλλά και το τρίχρονο να του μάθει την κατανόηση και την αλληλοβοήθεια. Στο δημοτικό, η αίθουσα είναι σαν ένα εργαστήριο όπου υπάρχουν τμήματα φυσικής, χημείας κλπ. Τα παιδιά δουλεύουν στο πλαίσιο ομάδας, έχουν πρόσβαση σε εγκυκλοπαίδειες, ίντερνετ, χάρτες, κ.ά., ώστε να κάνουν έρευνα, μέσα από την οποία κατακτούν τη γνώση, την οποία παρουσιάζουν στους συμμαθητές τους. Και εδώ, υπάρχουν μικτές ηλικίες.

Στην Ελλάδα υπάρχουν μόνο παιδικοί σταθμοί, νηπιαγωγεία και δημοτικά Mοντεσσόρι. Πώς θα αντιδράσει το παιδί όταν αργότερα κληθεί να ακολουθήσει το πνεύμα ενός δημόσιου ή ιδιωτικού σχολείου;

Με τσαγανό! Ένα παιδί που τα 6 πρώτα χρόνια του –όπου δομείται το μεγαλύτερο ποσοστό της προσωπικότητάς του- έχει λάβει πληθώρα ερεθισμάτων με τον σωστό τρόπο, έχει αποκτήσει βούληση και κρίση. Είναι μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα, ένα άτομο που έχει καταφέρει να βρει το ενδιαφέρον του και έχει δομήσει μια εσωτερική πειθαρχία, που δεν έχει καμία σχέση με την γνωστή «πειθαρχία». Το παιδί αυτό έχει κατανόηση, ενδιαφέρον και αγάπη για τον άλλο και τον κόσμο, γνωρίζει την αλληλοβοήθεια, έχει μάθει να μην ασκεί και να μην δέχεται οποιαδήποτε μορφή βίας. Νομίζω, λοιπόν, ότι μπορεί να τα καταφέρει μια χαρά.

Μπορούν οι γονείς να εφαρμόσουν αυτή τη φιλοσοφία στο σπίτι τους;

Φυσικά. Οι γονείς που μπαίνουν για πρώτη φορά σε μια μοντεσσοριανή τάξη νιώθουν σαν να έχουν μπει σε μια κυψέλη, όπου επικρατεί απόλυτη αρμονία. Δεν υπάρχουν φωνές, ούτε τιμωρίες. Τους γονείς τους προσελκύει αυτό και θέλουν να το εφαρμόσουν και στο σπίτι. Ένα παιδί που έχει μάθει να λειτουργεί σε ένα προσαρμοσμένο περιβάλλον, όπου έχει παντού πρόσβαση, δεν μπορεί να λειτουργήσει σε ένα σπίτι γεμάτο απαγορεύσεις. «Τι να κάνω για να ντύνεται ή να τρώει μόνο του, να φτάνει τα παιχνίδια του χωρίς βοήθεια;», ρωτάνε οι γονείς. Μια μαμά που απαγόρευε στο παιδί της να πιάνει οτιδήποτε γυάλινο από φόβο μήπως το σπάσει, μπήκε μια μέρα στην τάξη και είδε την κόρη της να κατεβαίνει τη σκάλα κρατώντας έναν δίσκο με 12 γυάλινα ποτηράκια γεμάτα χυμό. Έβαλε τα κλάματα λέγοντας «Τι μπορεί να κάνει το παιδί μου και εγώ του το απαγορεύω». Οι γονείς δεν είναι δάσκαλοι και ούτε πρέπει να είναι. Με την αγάπη, όμως, τη σύμπνοια και τις ανησυχίες που έχει ένας γονιός μπορεί να δημιουργήσει ένα σπίτι για να ζουν όλοι.

Δεν υπάρχει τιμωρία;

Όταν λέμε τιμωρία, εννοούμε τη σωματική ή ψυχολογική τιμωρία του τύπου «Πήγαινε στο δωμάτιό σου να καθίσεις για 10’, επειδή έκανες αταξία». Φυσικά και υπάρχουν όρια, πράγματα που γίνονται με συγκεκριμένο τρόπο, ο οποίος όμως θα περαστεί στο παιδί μας, όντας εμείς οι ίδιοι ένα καλό πρότυπο. Δεν μπορώ να πω σε ένα παιδί κάτω των 6 ετών «Τρώμε στο τραπέζι», ενώ εγώ τρώω καθιστή στο πάτωμα βλέποντας τηλεόραση. Μετά τα 6 χρόνια φυσικά μπαίνει η εξαίρεση. Αν δώσουμε τα πρώτα χρόνια στα παιδιά γερές αρχές, στις οποίες και εμείς είμαστε συνεπείς, σπάνια υπάρχει λόγος να έρθουμε σε αντιπαράθεση μαζί τους. Όταν, όμως, χρειαστεί να πούμε «όχι» στο παιδί, αυτό το «όχι» είναι σταθερό. Χωρίς φωνή, χωρίς ένταση. Η Μαρία Μοντεσσόρι είχε πει: «Φανταστείτε το παιδί σαν ένα ποτάμι με μια τεράστια ορμή (ορμή στο να αναπτυχθεί και να γίνει ένας φυσιολογικός ενήλικας). Αν το ποτάμι δεν έχει όχθες, θα ανοίξει σε χιλιάδες παραπόταμους και θα χαθεί». Αυτά είναι τα όρια. Τα λογικά, όμως, όρια. Δεν είναι φυσιολογικό π.χ. να ταΐζω ένα παιδί μέχρι τα 6 του χρόνια, αλλά είναι φυσιολογικό να του μάθω να μην σκαρφαλώνει στην κουπαστή του μπαλκονιού.

Ας πάμε στο πρακτικό κομμάτι. Πώς μπορούμε να φτιάξουμε ένα παιδικό δωμάτιο εμπνευσμένο από τη θεωρία Μοντεσσόρι. Μου έχουν δημιουργηθεί διάφορες απορίες…Αρχικά, γιατί χρησιμοποιούνται δίσκοι όταν προσφέρουμε στο παιδί ένα παιχνίδι ή μια δραστηριότητα;

Τοποθετώντας ένα παιχνίδι στο ράφι και δίπλα ένα άλλο και ένα άλλο δεν δίνουμε ξεκάθαρα στο παιδί –μέχρι 6 ετών- την οπτική εικόνα του παιχνιδιού, ώστε να εστιάσει την προσοχή του σε αυτό. Το παιδί δεν έχει την ικανότητα της συγκέντρωσης. Έτσι, αποσπάται πολύ εύκολα η προσοχή του όταν υπάρχει πλήθος ερεθισμάτων. Προσφέροντάς του ένα παιχνίδι μέσα σε έναν δίσκο ή σε ένα καλάθι, το βοηθάω να εστιάσει την προσοχή του, ενώ του δίνω παράλληλα και έναν τρόπο να το μεταφέρει. Του δίνω επίσης έναν περιορισμένο χώρο με όλα όσα χρειάζεται για να ολοκληρώσει συγκεντρωμένα μια δραστηριότητα (π.χ. κανάτα, ποτήρια, χυμό, χαρτοπετσέτες για να προσφέρει χυμό).

Με πόσα παιχνίδια μπορεί να ασχοληθεί ένα παιδί ανάλογα με την ηλικία του;

Τους πρώτους μήνες ζωής του παιδιού μπορούμε να έχουμε ένα χαμηλό ράφι με 3-4 καλαθάκια που κάθε ένα θα περιέχει π.χ. 1-2 παιχνίδια οδοντοφυΐας, ένα λούτρινο ζωάκι και μια μαράκα. Όσο μεγαλώνει το παιδί προστίθενται παιχνίδια. Πάντα, όμως, κρατάμε έναν μικρό αριθμό. Γύρω στα 3 έτη μπορούμε να έχουμε έως 10 διαφορετικά παιχνίδια, τα οποία π.χ. ανά εβδομάδα εναλλάσσονται. Το μυστικό είναι το δωμάτιο του παιδιού να μην είναι φορτωμένο και τα παιχνίδια να είναι ξεκάθαρα χωρισμένα.

Γιατί τα παιδιά προτιμούν να παίξουν με ένα αληθινό κουτάλι και όχι με ένα πανάκριβο πολύπλοκο παιχνίδι;

Τι είδους παιχνίδια πρέπει να έχουν να παιδιά;

Παιχνίδια, που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους οι οποίες αλλάζουν συνεχώς. Παιχνίδια με απομονωμένη ιδιότητα, ώστε να απομονώνεται και η δυσκολία. Δεν θα δώσουμε σε ένα παιδί π.χ. ένα τριγωνικό σφήνωμα που πρέπει να βάλει μέσα σε μια τριγωνική υποδοχή, η οποία είναι πράσινη και βγάζει ήχο. Του δίνουμε ταυτόχρονα πολλά ερεθίσματα και το δυσκολεύουμε να εστιάσει σε αυτό που θέλει να κάνει. Όταν επιλέγουμε παιχνίδια του εμπορίου πρέπει να προσέχουμε να μην είναι παραφορτωμένα από ερεθίσματα και να είναι από καλά υλικά.

Γιατί για τα μικρά παιδιά είναι προτιμότερο να μην έχουμε παιχνιδόκουτα;

Θα σου απαντήσω με ερώτηση: Ποιος είναι ο λόγος που ο γονιός χρησιμοποιεί ένα παιχνιδόκουτο;

Για ευκολία φαντάζομαι. Για να τα πετάξει όλα μέσα…

Για την τάξη του δωματίου δηλαδή; Στην πραγματικότητα, όμως, η τάξη αυτή είναι φαινομενική. Μέσα επικρατεί χάος. Κάπως έτσι δομούμε και το παιδί μας δίνοντάς του ένα παιχνιδόπουτο γεμάτο ασύνδετα μεταξύ τους παιχνίδια, το οποίο πρέπει να αναποδογυρίσει για να εντοπίσει αυτό που θέλει ανάμεσα σε 50 άλλα πράγματα –πράγμα πολύ δύσκολο για το παιδί-. Παράλληλα δημιουργείται ένα απίστευτο χάος, για το οποίο το παιδί μας δεν ευθύνεται και το οποίο δεν είναι σε θέση να φέρει σε τάξη όταν του το ζητήσουμε.

Πώς να τακτοποιούμε, λοιπόν, τα παιχνίδια τους;

Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα παιδί 18 μηνών. Τι δραστηριότητες θα του πρόσφερες;
Τουβλάκια: Τα βάζουμε σε ένα καλάθι με μια πολύ ωραία φωτογραφία από τουβλάκια να κρέμεται έξω από το κουτί.
Μουσικά όργανα: Φτιάχνουμε ένα καλάθι με κρουστά και αργότερα ένα άλλο με πνευστά. Βάζουμε 1-2 όργανα ανά καλάθι και αφού μάθει το παιδί να τα χρησιμοποιεί, προσθέτουμε ένα ακόμη. Αν προτιμήσουμε ένα κλειστό κουτί, βάζουμε απ’ έξω μια ωραία κωδικοποίηση, π.χ. μια ζωγραφισμένη νότα.
Ζωγραφική: Δεν δίνουμε όλα τα υλικά ζωγραφικής μαζί. Αρχικά προσφέρουμε μια κιμωλία ή ένα χοντρό λαδοπαστέλ και ένα τεράστιο χαρτί, γιατί η κίνηση του παιδιού είναι αδρή. Μετά από λίγο καιρό αντικαθιστούμε με ένα άλλο χρώμα.
Βιβλία: Μπορούμε να βιδώσουμε χαμηλά στον τοίχο ένα ραφάκι για μπαχαρικά και να βάλουμε 2-3 βιβλία, τα οποία θα αλλάζουν συχνά σε θεματολογία και μέγεθος. Ένα παιδί μικρής ηλικίας πρέπει να βλέπει ξεκάθαρα το εξώφυλλο για να επιλέξει αυτό που θέλει.

Η Mοντεσσόρι μιλάει πολύ και για παιχνίδια που φτιάχνουμε μόνοι μας…

Η Μοντεσσόρι πρεσβεύει ότι η καθημερινή ζωή διδάσκει τα παιδιά, γι’ αυτό και τα περισσότερα παιχνίδια δεν θα τα βρούμε στο εμπόριο, αλλά θα τα ετοιμάσουμε εμείς για τα παιδιά, όπως έναν δίσκο με μια κανάτα και ποτήρια για να μάθουν να σερβίρουν. Δεν κατασκευάζουμε παιχνίδια, αλλά στήνουμε κάποιες δραστηριότητες ή προσαρμόζουμε τα παιχνίδια του εμπορίου. Για παράδειγμα, αγοράζουμε ένα κουτί με 200 τουβλάκια, ξεχωρίζουμε 3 από κάθε χρώμα και φτιάχνουμε ένα καλάθι για ένα δίχρονο παιδί.

Ο ρόλος του καθρέφτη κατέχει πολύ σημαντική θέση σε ένα μοντεσσοριανό περιβάλλον. Γιατί;

Γιατί τα πρώτα χρόνια της ζωής του, ένα παιδί δομεί το εγώ του. Η δόμηση αυτή είναι εσωτερική, αλλά το παιδί πρέπει να έχει και την εξωτερική εικόνα του εαυτού του. Η Μοντεσσόρι προτείνει τον καθρέφτη από τα νεογέννητα. Είναι καταπληκτική η στιγμή που ένα μωρό αναγνωρίζει το είδωλό του στον καθρέφτη. Ο καθρέφτης είναι ο δάσκαλος του εαυτού του. Βλέπει τι μπορεί να κάνει με το σώμα του.

 Σύμφωνα με τις αρχές Mοντεσσόρι, το παιδί από τους πρώτους κιόλας μήνες της ζωής του μπορεί να κοιμάται σε ένα στρώμα τοποθετημένο στο πάτωμα. Δεν είναι επικίνδυνο;

Από τη στιγμή που το μωρό πηγαίνει στο δωμάτιό του –γύρω στους 6 μήνες- η Μαρία Mοντεσσόρι προτείνει ένα στρώμα (αν δεν έχουμε ξύλινο δάπεδο, βάζουμε από κάτω ένα χαλί), όπου το παιδί μπορεί να κοιμηθεί από την πρώτη στιγμή χωρίς κάγκελα και με ελευθερία στην κίνηση. Τονίζω, όμως, ότι για να συμβεί αυτό θα πρέπει το υπόλοιπο σπίτι να είναι δομημένο με τη σκέψη ότι υπάρχει ένα παιδί που κινείται ελεύθερα στο χώρο. Καλύπτουμε τις πρίζες, αν έχουμε εσωτερική σκάλα βάζουμε μια πορτούλα για να εμποδίσουμε την πρόσβαση του παιδιού, εξαφανίζουμε επικίνδυνα αντικείμενα, κλπ. Ένα παιδί π.χ. 7 μηνών, το οποίο θα συρθεί και θα βγει από το στρώμα του, θα πρέπει να καταλήξει σε μια εξίσου μαλακή επιφάνεια, π.χ. σε ένα χαλί από φυσικά υλικά. Όλη αυτή η προετοιμασία απαιτεί κόπο και χρόνο, είναι όμως εξαιρετικά σημαντική για το παιδί. Του προσφέρουμε από την αρχή της ζωής του εικόνα του κόσμου, δεν το εγκλωβίζουμε μέσα σε μια κούνια με κάγκελα και πάντες στο πλάι, του δίνουμε την ελευθερία να κάνει βαρελάκια, να συρθεί, να κατέβει από το στρώμα. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγονται προβλήματα στον ύπνο, προβλήματα διατροφής αλλά και εκμάθησης της τουαλέτας, από την άποψη ότι μαθαίνουμε να ακούμε τις ανάγκες του παιδιού.

Τι λέει η Mοντεσσόρι για τη διατροφή του παιδιού;

Το μητρικό γάλα αποτελεί φυσικά την καλύτερη τροφή για το μωρό. Η μαμά μαζί με το μωρό αποφασίζουν για πόσο διάστημα θα διαρκέσει ο θηλασμός. Σύμφωνα με την Μοντεσσόρι, από τη στιγμή που το μωρό βγάζει το πρώτο δόντι αλλάζει η σχέση του με το διατροφικό περιβάλλον. Αρχίζει να μπαίνει στις στέρεες τροφές, να θέλει να τις πιάνει και να τις φέρνει στο στόμα του. Του προσφέρουμε, λοιπόν, τροφές στέρεες, μαλακές, ασφαλείς για να δοκιμάσει να ταΐσει τον εαυτό του. Ένα παιδί που ταΐζεται παρατεταμένα, δεν αναπτύσσει σωστά το αίσθημα της πείνας. Ταΐζω τον εαυτό μου σημαίνει αποφασίζω για την πείνα μου, δοκιμάζω, αναπτύσσω σταδιακά γούστα. Και φυσικά αυτό δεν βάλει καθόλου τη καλή διατροφή του παιδιού. Αντίθετα, την ενθαρρύνει. Επίσης, είναι σημαντικό να «εκθέτουμε» το παιδί σε όσο το δυνατόν πιο πολλές γεύσεις. Ακόμα και τροφές με ιδιαίτερη γεύση, όπως το μπρόκολο, δεν διστάζουμε να τις προσφέρουμε αρκετές φορές, μέχρι το παιδί να τις δοκιμάσει γευστικά.

Όσον αφορά την εκπαίδευση τουαλέτας, τι συμβουλεύει η Mοντεσσόρι;

Η Mαρία Mοντεσσόρι ενθάρρυνε τις μητέρες να προτιμούν τις υφασμάτινες πάνες, οι οποίες δυστυχώς χρησιμοποιούνται ελάχιστα στη χώρα μας. Οι λόγοι πέρα από οικολογικοί, έχουν να κάνουν και με το ότι το βαμβάκι είναι φιλικό υλικό, ενώ παράλληλα το ύφασμα διευκολύνει το παιδί να έχει την αίσθηση της υγρασίας από νωρίς. Η εκμάθηση της τουαλέτας πρέπει να ξεκινά σταδιακά από τους 6 μήνες: όταν αλλάζουμε το παιδί του μιλάμε για τα «τσίσα» ώστε να αναπτύξει από νωρίς συνείδηση του τι συμβαίνει «εκεί κάτω», το ενθαρρύνουμε να μένει για κάποια ώρα γυμνό μέσα στη μέρα προκειμένου να συμβεί το «ατύχημα», η πόρτα της τουαλέτας παραμένει ανοιχτή, το δωμάτιο της τουαλέτας είναι φιλικό στο παιδί, αφού φυσικά έχουμε εξασφαλίσει την ασφάλεια. Σιγά σιγά μπαίνει το γιο γιο και το καθισματάκι. Όλα γίνονται πολύ αρμονικά. Δεν λέμε ξαφνικά σε ένα τρίχρονο παιδί «αύριο θα βάλεις εσώρουχο». Ο έλεγχος των σφικτήρων κατά την Mοντεσσόρι γίνεται πριν το παιδί περπατήσει. Οι κατακτήσεις του παιδιού ξεκινούν από το κεφάλι και καταλήγουν στα πόδια. Πρώτα στηρίζει το κεφάλι, έπειτα έχει δραστήρια χέρια, μετά ολοκληρώνεται ο έλεγχος των σφικτήρων και τέλος περπατά. Επομένως, ευαίσθητη περίοδος για την είσοδο στην τουαλέτα είναι το διάστημα 12-18 μηνών, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ολοκληρώνεται τότε. Το σημαντικό είναι να παρατηρήσουμε τα σημάδια ετοιμότητας του παιδιού μας και να ξεκινήσουμε όταν αυτό θα είναι έτοιμο και όχι όταν οι λοιπές προϋποθέσεις (π.χ. δουλειά γονιών, εποχή) είναι κατάλληλες.

Πηγή: Vita.gr